W roku 2004 Ministerstwo Środowiska wydało kilka tomów poradnika metodycznego o chronionych siedliskach przyrodniczych i gatunkach, uznanych za przedmioty ochrony obszarów Natura 2000. Zgromadzona tam wiedza miała być pomocna w zarządzaniu tą częścią polskiej przyrody, która była w tzw. zainteresowaniu Wspólnoty Europejskiej. Eksport skutków zniszczenia środowiska w krajach Europy Zachodniej, czym w istocie jest Natura 2000, miał być sprawnie obsługiwany. Jeszcze wtedy, a także długo potem, nie wiadomo było kto i jaka instytucja w Polsce ma z poradników  korzystać (Generalna i regionalne dyrekcje ochrony środowiska powstały w roku 2008). O wilku napisano tam, między innymi, tak:

Do niedawna główną barierą uniemożliwiającą łączność między populacjami wilków w różnych częściach kraju były wielkie obszary upraw rolnych.

Obecnie większego znaczenia nabiera rosnące natężenie ruchu samochodowego, zabudowa oraz plany rozbudowy sieci dróg ekspresowych i autostrad. Drogi te, zgodnie z obowiązującymi standardami i wymogami bezpieczeństwa, będą na znacznych odcinkach ogrodzone, co oznacza niemal całkowitą barierę antropogeniczną w przemieszczaniu się dużych zwierząt naziemnych. Jeżeli nie zostaną podjęte odpowiednie środki zaradcze, polska populacja wilków zostanie silnie ograniczona do wschodnich przygranicznych obszarów. Szereg mniejszych populacji (np. w Puszczy Piskiej, dolinie Biebrzy, Lasach Napiwodzko-Ramuckich), a szczególnie populacji znacznie oddalonych od wschodniej granicy kraju, w Beskidzie Śląskim, Polsce Zachodniej, może w najbliższym czasie zaniknąć.

Szczególnym zagrożeniem jest lokalizacja planowanych dróg ekspresowych i autostrad na obszarach przyrodniczo cennych zasiedlanych przez wilki (np. skierowanie drogi ekspresowej „Via Baltica" przez Puszczę Augustowską, Biebrzański Park Narodowy, skraj Puszczy Knyszyńskiej, obrzeża Narwiańskiego Parku Narodowego i Puszczę Białą). Realizacja tych planów i wprowadzenie ciężkiego międzynarodowego transportu w cenne przyrodniczo obszary spowoduje fragmentację populacji wilków w Puszczy Augustowskiej, izolację biebrzańskiej populacji wilków oraz przecięcie dwóch ważnych szlaków migracyjnych (w Puszczy Augustowskiej i Knyszyńskiej), pogłębienie izolacji Puszczy Białowieskiej, dalszą degradację Puszczy Białej. Alternatywna trasa przez Łomżę niosłaby znacznie mniejsze zagrożenia przyrodnicze.

Wilki mogą też ginąć na drogach.

Znaczna część polskiej populacji wilków poprzez rozbudowę barier antropogenicznych pozostaje silnie rozczłonkowana, a poszczególne jej fragmenty są niewielkie, zatem bardzo narażone na wyginięcie.

Autorami tych obserwacji i prognoz, które zostały ujęte w podrozdziale o podstawowych zagrożeniach utrzymania i rozwoju populacji wilka w Polsce, byli dwaj profesorowie: Włodzimierz Jędrzejewski i Andrzej Bereszyński. Powaga autorytetów była na tyle duża, że niemal automatycznie, a na pewno bez lokalnych i adekwatnych badań, transponowano powyższe uwagi do lokalnych list zagrożeń obszarów Natura 2000. Nierzadko wzbogacano je o inne sugestie naukowców np. konflikty wilka z rolnikami, dążność myśliwych do polowań na to zwierzę, kłusownictwo, obecność ludzi w wilczych ostojach, nadmiar odstrzałów zwierzyny płowej itp. Ten schemat postępowania, to jest kalkowanie wiedzy z poradnika wprost do dokumentów, nazwijmy to zarządczych (standardowe formularze danych, plany ochrony, plany zadań ochronnych, prognozy i oceny oddziaływania na środowisko) był powszechny i nie dotyczył tylko wilka. Była to i jest jedna z przyczyn partaniny jaką jest w Polsce Natura 2000, która w połączeniu z systemem kontroli oraz sankcji zewnętrznej skutkuje zabójczą synergią. Jednak nie o tym  chcę pisać. 

Rozdzieliłem fragmenty rozdziału o wilku, ze wspomnianego poradnika, by prześledzić jak zmienił się świat wokół nas, albo jak dalece zmieniły się wyobrażenia jakie o nim mieliśmy. Nad jednym i drugim instytucja ochrony przyrody przechodzi bezrefleksyjnie, co w przypadku wilka zwykło się banalizować stwierdzeniem, niechętnie zresztą uznawanym, że zwiększyła się jego liczebność. I tyle, no chyba, że ktoś doda, że to za mało, że i tak jest gorzej. Już nie raz w Szkole Nawigatorów cytowałem słowa prof. Bereszyńskiego, o tym dlaczego tak ważny jest wilk, podobnie jak ryś i niedźwiedź bądź mniej okazałe drapieżniki ze szczytu ich piramidy troficznej. Niech mi starsi czytelnicy wybaczą, a młodzi zakonotują i wykorzystają, gdy przyjdzie im zetrzeć się z urojeniami ekologizmu o kondycji przyrody w Polsce: obecność lub brak dużych drapieżników jest najwyraźniejszym wskaźnikiem stanu i skuteczności ochrony przyrody.

Dominujące skojarzenie wilka z właściwym mu siedliskiem kierowało wyobraźnię, jeszcze niedawno, wyłącznie w puszczańskie ostępy i głębokie lasy. W Polsce to mniemanie wynikało z faktycznej obecności tego zwierzęcia przede wszystkim w puszczach wschodnich rubieży kraju. To tamte tereny traktowano jako ostatnie refugia gatunku. Były to podręcznikowe wzorce siedliskowe i właściwe gatunkowi siedliska, które winny być wszędzie zapewnione, a w szczególności w korytarzach ekologicznych. Wilk był jednym z tych gatunków, któremu prognozowano rychłe wymarcie w Polsce bo izolacja, bo wsobne kojarzenie, bo za mało tu lasów. Otwarte tereny upraw rolnych uznawano za całkowicie nieodpowiednie do skolonizowania i zasiedlenia. Poważniejsze było to, że pola i łąki uznawano za bariery migracyjne pomiędzy faktycznymi leśnymi ostojami wilka oraz potencjalnymi siedliskami, które wilki mogłyby trwale zasiedlić, ale nie mogą się tam dostać i z nich wydostać. Po latach od wydania poradnika popatrzmy na doświadczenia zagranicy, która raczej leśna nie jest.  

Pierwsze wilki w Danii pojawiły się w roku 2009. W kraju, w którym ostatni wilk został upolowany w roku 1813, niewielu dawało wiarę doniesieniom lokalnej prasy o powrocie drapieżnika. Początkowo podejrzewano obecność watahy dzikich psów. Nawet miejscowi znawcy uznawali, że jeżeli były tu wilki, to co najwyżej chwilowi  goście z Niemiec. W tym przekonaniu istotne było to, że lesistość Danii to 13,5% powierzchni kraju, a jest to w sumie i tak mniej lasu niż ma u nas najbardziej zalesione województwo lubuskie. Rozproszenie tego lasu w całej Danii jest tak duże, że właściwie trudno mu przyrównać którykolwiek region w Polsce. Nawet wzięte razem województwa łódzkie i mazowieckie (najmniejsza lesistość) wyglądają pod tym względem lepiej. Może Polska w linii Łódź-Łowicz-Kutno-Inowrocław przybliża wyobrażenie o dominującej roli krajobrazów otwartych w Danii. Nie dziwmy się temu. W roku 1800, jak przyznają sami Duńczycy, powierzchnia lasu w obecnych granicach ich kraju wynosiła ledwie 3-4%, a jego odbudowa rozpoczęła się dopiero w roku 1881. Duńczycy planują sięgnąć w najbliższej przyszłości (2050?) około 20-25% lesistości. Jeżeli ktoś chciałby wykreślić na mapie Danii potencjalne leśne korytarze ekologiczne to nie tylko tu, ale na całym półwyspie Jutlandzkim napotkałby problem. Co w takich niesprzyjających okolicznościach przyrody miałby robić wilk z puszczańskich wyobrażeń?

Od roku 2011 w tejże rolniczej Danii wilki są cały czas. Potwierdzają to obserwacje bezpośrednie, zapisy fotopułapek i testy DNA. Już w roku 2014 wilk zaliczył obecność w niemal wszystkich duńskich gminach, poza wyspami i kilkoma gminami na półwyspie. W roku 2017 udokumentowano tu narodziny pierwszych wilczków, a część z nich rozpoznano później w Niemczech. Osobowa baza DNA wilków zwiększyła się, w niecałe 10 lat, do ponad 20 osobników, z których większość uznawano za wilki migrujące. Szacuje się że obecnie w Danii żyje około 5-9 dorosłych wilków, które nie są wilkami przechodnimi, ale osiadłymi. Być może para spośród nich jest rodzicami sześciu szczeniąt urodzonych w roku 2019 w środkowo-zachodniej części Danii (gmina Herming). W roku 2018 potwierdzono 28 ataków wilka na stada dużych zwierząt gospodarskich, a kolejne 100 uznano za prawdopodobnie wilcze. Wilk, po chwilowej euforii Duńczyków, stał się elementem politycznego sporu, a miejscowi hodowcy zaczęli się zrzeszać i kibicować stowarzyszeniu Dania wolna od wilka.

Tu pozwolę sobie na dygresję. Przypominam sobie naukę prof. Dietera Birnbahera, który zwrócił moją uwagę (Szkoła Nawigatorów: Gwałt w Puszczy B.) stwierdzeniem, że w krajach Europy zachodniej nie ma sporów politycznych i polaryzacji społeczeństwa wokół dzikiej przyrody, bo jej tam po prostu nie ma. Otóż w Danii już jest, a to także za sprawą dwóch wilków z Polski, które odwiedziły ten kraj w roku 2013.

Wilki z Niemiec obecne są nie tylko w Danii, ale także poza zachodnią granicą naszych sąsiadów, w Belgii i w Holandii. W tym drugim kraju Beneluksu, gdzie wilk przepadł na całe 150 lat, rok 2015 został odnotowany jako powrót drapieżnika. Ojczyzna Franciszka Timermansa – tego co to niedługo będzie nas dekarbonizował, a dotąd demokratyzował, należy do najmniej zalesionych państw Unii Europejskiej. Powierzchnia lasu sięga tu około 10-11% kraju. Ponoć pierwotny, ostatni stary las został tu wycięty w roku 1871, kiedy to powierzchnia wszystkich lasów spadła do około 3-4% współczesnej Holandii. Wilk penetruje tu obecnie wschodnie gminy, gdzie lasu jest co kot napłakał. Niekiedy zapuszcza się w głąb Holandii, gdzie lasu jest nieco więcej.

Ambitne plany Holendrów to 15% zalesienia do roku 2050. Jeżeli ktoś usłyszał tu nutkę sarkazmu, to sygnalizuję, że nie wynika on z tego, że oto Polska chce dotrzeć w tym roku do 33% lesistości. Otóż próba zwiększenia tego wskaźnika w kraju tak małym, tak rolniczo ekspansywnym (trzecie lub czwarte miejsce na świecie w eksporcie żywności), gdzie własność ziemi nie jest domeną państwa (największe lasy w upaństwowionych, dawnych dobrach królewskich), a posesjonatów, korporacji i banków jest moim zdaniem blagą. Nie wiem jak wielkie dotacje musiałyby przekonać Holendrów do zakładania lasu na dochodowych gruntach rolnych. Te które dotąd mieli okazały się niekonkurencyjne wobec dotacji rolnictwa i zysku, które ono przynosi.

Podczas gdy u nas goni się kolejne procenty lesistości, a obecne 30% jest wyszydzane, to w Holandii lasu ubywa. W latach 2013-2017 powierzchnia lasów zmniejszyła się tu o ponad 5 tys. ha. Wprawdzie tłumaczy się to urbanizacją, ale w rzeczywistości wycięto młode lasy, których zakładanie i sadzenie dotowano w latach 80. i 90. XX w. Powierzchnia ubytku, na korzyść gruntów rolnych, byłaby pewnie jeszcze większa, ale równolegle trwają dotowane nasadzenia w terenach o niższych walorach rolniczych i poprzemysłowych. Co więcej, cześć lasu poświecono na utrzymanie powierzchni antropogenicznych wrzosowisk oraz wydm w ramach suto dotowanych projektów ochrony siedlisk Natura 2000. Przyrodnicza - siedliskowa i korytarzowa, intencja zwiększania lesistości w Holandii jest na czwartym oraz piątym miejscu po celach: rekreacyjnych, klimatycznych i energetycznych. A jednak wilk dotarł w te rolnicze ostępy i próbuje tu bytować. Rok 2019 jest pierwszym, w którym dzika wilczyca miała w Holandii szczenięta.

W modelowych ujęciach funkcjonowania przyrody wyróżnia się i kategoryzuje różne obszary występowania gatunku. Są na przykład obszary uznawane za źródłowe, w których uwarunkowania siedliskowe i zdolności populacyjne gatunku są tak duże, że osobniki są zdolne lub zmuszone do migracji, kolonizowania i zasiedlenia innych obszarów. Są także obszary ujściowe, gdzie populacje są nietrwałe, zamierają wskutek miejscowych, niesprzyjających im warunków. Jeśli uznamy, że Dania i Holandia stanowią ujścia wilka, gdzie obecnie nie znajduje on optymalnych warunków dla trwałego zasiedlenia, to nie zmienia to faktu, że wilk wędruje tu i za nic ma rzekome bariery wielkich obszarów upraw rolnych. Nie słyszałem też by duńscy i holenderscy decydenci mieli zamiar poświęcić kolejną część gospodarki rolnej na rzecz wilka, który jest priorytetowym gatunkiem Wspólnoty.   

Wilk w Polsce zweryfikował, w sposób szczególnie bezlitosny, hipotezę o swoim upośledzeniu do migracji przez pola i łąki. Nie chodzi nawet o wyniki badań telemetrycznych, śledzących trasy wędrówek, które temu całkowicie przeczą. Między rokiem wydania poradnika (2004) a rokiem 2017 liczebność wilka w Polsce zwiększyła się trzykrotnie, od 719 do 2390 osobników. Imponujące przyrosty liczebności wilk zaliczył właśnie w województwach uznawanych za rolnicze: mazowieckim od 18 do 46, lubelskim od 150 do 230, kujawsko-pomorskim od 0 do 128, wielkopolskim od 6 do 344. Obecnie chyba tylko województwo łódzkie czeka na kolonizację i zasiedlenie. W ostatniej dekadzie, rekolonizowane województwa z zachodniej granicy Polski, gdzie wilków było mało lub wcale (woj. lubuskie i zachodniopomorskie), wyprzedziły wskaźnikiem wilczej liczebności województwa wschodnich puszczańskich rubieży (woj. podlaskie i lubelskie).

Można dociekać na jakiej podstawie zbudowana została sugestia o barierze upraw rolnych dla wilka lub jaki był jej cel. Podejrzewam, w najlepszej intencji, że wilka wykorzystano by wzmocnić ideę zalesiania w Polsce, w szczególności w trasach korytarzy ekologicznych. W sumie skutkowało to negatywną stygmatyzacją rolnictwa, które miało i ma przecież postać daleko bardziej tradycyjną niż wielkoobszarowe farmerstwo w Holandii, Danii i Niemczech. Nie dziwi mnie fałszywie zatroskana postawa unijnych urzędników o los polskiej przyrody, wszak łatwo mogą odczytać, z informacji które polski rząd przesłał do UE, że głównym jej zagrożeniem jest, między innymi, rolnictwo.

Równie ciekawe i wymagające weryfikacji jest podręcznikowe przekonanie, także zaszczepione we wspomnianym poradniku, że wilk w Polsce nie przetrzyma: rosnącego natężenia ruchu samochodowego, zabudowy oraz planów rozbudowy sieci dróg ekspresowych i autostrad. To miała być nowa bariera, po wielkich obszarach upraw rolnych,  uniemożliwiająca łączność populacji wilka.

By nie zawężać perspektywy do Polski można by ponownie spojrzeć poza zachodnie granice naszego kraju i dowieść, że Polska wciąż należy do krajów o najsłabiej rozwiniętej sieci dróg. Wymienione wyżej Niemcy, Holandia i Dania nie tylko prześcigają nas we wskaźniku gęstości dróg o nawierzchni twardej, w zagęszczeniu i kilometrażu autostrad (wyprzedzamy Danię)  oraz dróg ekspresowych, ale także w liczbie pojazdów na tych drogach, natężeniu ruchu oraz tzw. wozokilometrach. Jeśli zatem w Polsce prognozowano, że rozwój tutejszej sieci drogowej oraz jej użytkowanie spowoduje negatywne konsekwencje dla wilka to tym bardziej nie powinien on skutecznie migrować, kolonizować i wreszcie zasiedlać krajów położonych na zachód od nas. Wiemy o tym, po latach, że tak się nie stało.

Zamiast dowodzić tego co oczywiste proponuję spojrzeć na kilka poniższych wykresów (źródło danych GUS): drogi publiczne o twardej nawierzchni, drogi ekspresowe, autostrady, liczba zarejestrowanych pojazdów, ruch drogowy i liczebność wilka w Polsce.

 

Każda z krzywych opisujących zjawiska transportu drogowego, zarejestrowane w ostatnich latach lub dekadach, rośnie, a wilcza populacja nie zamierza temu trendowi ustąpić. Charakterystyki transportu drogowego oraz wilczej liczebności pokazują wzrosty, ale nie korelują. To, że wzrost kilometrażu dróg nie wywołał wzrostu liczebności wilka jest niby oczywiste, ale proszę zauważyć, że gdyby liczebność wilka spadała, a kilometraż dróg rósł, to nikt nie nazwałby mnie idiotą gdybym taką zależność sugerował. To byłoby podejście prawdziwie naukowe – nieznoszący krytyki dogmat skutku i przyczyny. Szydzę z tego, bo na takich intelektualnych płyciznach robi się obecnie w Polsce karierę ekspercką oraz rozbudowuje sferę lęku i strachu. Nie mam wątpliwości, a dostępu do danych nie posiadam, że śmiertelność wilka na drogach także wzrosła i to zapewne dużo, co czyni sukces populacyjny tego zwierzęcia jeszcze bardziej imponującym i zastanawiającym. Wskaźnik śmiertelności wilka na drogach byłby pewnie większy, a kondycja izolowanych przez drogi populacji coraz gorsza, gdyby nie budowa przejść dla zwierząt na autostradach i drogach ekspresowych oraz zachowanie ścieżek migracji na drogach mniejszej rangi (np. budowa i modernizacja mostów i przepustów z uwzględnieniem potrzeb przejścia dla zwierząt). Już o tym pisałem, ale przypomnę, że mecenasem budowy tych przejść był każdy z nas (Szkoła nawigatorów: Jelenie po przejściach).         

Na pewno te „środki zaradcze” przyczyniły się, wraz z innymi, do niespełnienia groźnej prognozy zaniknięcia populacji wilka w Polsce Zachodniej, o czym wspominali wiele lat temu profesorowie Bereszyński i Jędrzejewski. Sozologiczne doświadczenie właśnie z tej części Polski może obniżyć poziom lęku, którym już wiele lat temu napiętnowano projekt drogi ekspresowej Via Baltica, a która ciągle służy wzbudzaniu emocji o los wilka w np. Puszczy Augustowskiej, Biebrzańskim Parku Narodowym, Puszczy Knyszyńskiej, Narwiańskim Parku Narodowy, Puszczy Białej.

Dziesięć ostatnich lat w województwie lubuskim to okres niespotykanych w tym regionie dużych inwestycji. W tym czasie wybudowano tu fragmenty dwóch tranzytowych dróg. Na osi wschód-zachód powstała, w nowym śladzie,  autostrada A2, mająca lubuskim około 100 km. Na osi północ-południe (mniej więcej NW-SE) powstała (małe fragmenty jeszcze w budowie) droga ekspresowa S3 o długości 184 km.  Można jeszcze dodać, że w latach 2004-2006 nastąpiła przebudowa, z dostosowaniem do standardów drogi szybkiego ruchu, północnej jezdni drogi krajowej DK18, która na finiszu ma osiągnąć postać autostrady A18. Lubuskie lasy, w tym bory i puszcze nie tak dobrze znane jak te na wschodzie Polski, a z całą pewnością większe, zostały podzielone lub rozdzielone infrastrukturą drogową.

Tymczasem województwo lubuskie to właściwie jeden wielki korytarz migracyjny, wydzielony w oparciu o owe lasy, ale także rzeki, doliny, pradoliny, jeziora i rynny glacjalne. W czasie gdy uwaga skupiona była na nośnych medialnie terenach wschodnich, faworyzowanych i kreowanych na ostatnie ostoje dziczy na świecie, w lubuskim wycięto dziesiątki hektarów lasu pod nowe drogi, nie tylko szybkiego ruchu, ale towarzyszące im: serwisowe, dojazdowe, obwodnice, ronda itp. Wzdłuż i wszerz województwa hulał sprzęt budowlany oraz transportowy. Powstały nowe kopalnie kruszywa i przemieszczano tysiące ton tego surowca na potrzeby budowy. Odżyły betoniarnie. Apokalipsa nie do zaakceptowania w zielonych umysłach, które obecnie podróżują Autostradą Wolności do siedzib swoich organizacji w Berlinie lub pryncypałów w Brukseli. W tym samym okresie budów i eksploatacji liczebność wilka zwiększyła się tutaj z 9 do 369 sztuk. Wieloletni monitoring przejść dla zwierząt, wybudowanych na A2 i S3, a jest ich około 200 w lubuskim, wykazał, że wilki korzystają nie tylko z wielkich przejść górnych i estakad,  ale także z przejść dla płazów i innych małych zwierząt.

To co się działo w województwie lubuskim to i tak drobiazg do skali, albo raczej wielkości placu budowy w województwie zachodniopomorskim. Ostatnia dekada to budowa, przebudowa lub rozbudowa dróg takich jak: S3, S6, S10 S11, A6. Chyba niczego nie pominąłem z dużych dróg, które są traktowane jako przeszkody (nie bariery) migracji zwierząt. Można by dorzucić jeszcze modernizacje odcinków dróg krajowych, budowę obwodnic oraz kilka budów inwestycji liniowych jak np. gazociąg Szczecin-Lwówek, gazociąg Szczecin-Gdańsk, gazociąg Świnoujście-Szczecin. Wspólne i kumulatywne oddziaływanie tych inwestycji, tak chętnie wykorzystywane w sporach eksperckich, a mające źródła wyłącznie mitologiczno-bajkowe, winno zabić lub co najmniej okaleczyć całą przyrodę tego województwa. Tymczasem najbardziej wrażliwy, bo będący na końcu łańcucha pokarmowego drapieżnik, wzmocnił swoją pozycję, z 17 osobników w roku 2008 do 270 sztuk dziesięć lat później. Co więcej rozprzestrzenił się w całym województwie. Między rokiem 2016 a 2017 wilk wkroczył na Wolin pokonując Dziwnę albo Świnę. Przy okazji chciałbym uspokoić Burmistrza Krynicy, który lękał się, że „jego” część Mierzei Wiślanej będzie izolowaną od przyrody, przez kanał żeglugowy, wyspą.  

Doświadczenie z województw lubuskiego i zachodniopomorskiego, gdzie infrastruktura dróg szybkiego ruchu powstała niemal od zera, a ich eksploatacja nie spowodowała negatywnego wpływu na stan populacji wilka, powinno całkowicie wyeliminować zaszczepiany latami lęk o stan tego zwierzęcia przy budowie i eksploatacji Via Baltica lub Via Carpatia. Skoro rozwiązania prośrodowiskowe są skuteczne w obszarach rekolonizowanych to tym bardziej w obszarach, które kiedyś były traktowane jako ostatnie przyczółki wilka w świecie barbarzyńskich ludzi. Nie mam wątpliwości, że tak się nie stanie, bo nie o ochronę przyrody tu idzie lecz o poważne sprawy gospodarki i suwerenności państwa oraz obywateli. Od lat przyroda jest narzędziem ich dyscyplinowania oraz osiągania celów innych niż deklarowane. Dlatego wyświetla się jej nieprawdziwy i nieaktualny obraz, czemu asystuje pozakulisowa symbioza interesów zewnętrznych i wewnętrznych. Jednym i drugim towarzyszą, jak w naturze, aspiracje utrzymania oraz dyspersji własnych terytoriów bytowych. Nie ma znaczenia czy wykorzysta się do tego troskę o wilka, chomika europejskiego czy zmieraczka plażowego. Optymistyczne jest to, że mimo powszechnego braku dobrych prognoz spełniają się one bez proroków. Obsadzenie wakatu na głoszenie pomyślności grozi wciąż wykluczeniem.   

 

 

---

tagi: ochrona przyrody  rolnictwo  wilk  transport  bariery ekologiczne 

	Greenwatcher
	25 października 2019 16:54

30     2441    13 zaloguj sie by polubić