Oto mam kamień i za jego pomocą, jak we wczesnym neolicie, mam przygotować poletko dla uprawy roślin, którego nie zaduszą i nie przysłonią drzewa i krzewy. Moją wyobraźnię ogranicza siekiera Fiskarsa lub Covala. Taa ... już widzę „plagę” jaką mogę zrobić. Ścięcie drzewa, nawet taką świeżutką, stalową siekierą wymaga wysiłku i nakładu czasu. Poza tym jak sobie poradzę ze zwalonym pniem na moje pole? Tu już tak łatwo wyobraźnia nie pomoże. Nie usunę go, a spalenie mokrego drewna będzie znowu wymagało czasu, którego nie mam, bo znaczną część dnia mam spędzić, jak we wczesnym neolicie, na poszukiwaniu jedzenia. Poza tym długotrwały ogień w jednym miejscu uszkodzi leśną glebę i będzie ona nieprzydatna do uprawy. Muszę zrobić coś innego.

Żywotność drzewa znajduje się tuż pod zdrewniałą częścią kory. Pokonanie tych murów obronnych uśmierci je lub osłabi, a do tego wystarczy kamień, ręce, zaostrzony kij lub fragment rogu do zdzierania kory. Gdy w ten sposób uszkodzę drzewo zaoszczędzę mnóstwo czasu i własnej energii. Nie będę miał ciężkiego odpadu. Drzewo w koronie zamrze, nie pojawią się liście, a więcej słonecznego światła dotrze do mojego poletka. Sucha korona będzie źródłem opału. Niektóre zamarłe drzewa wypuszczą odrosty, które będą zapasem paszy liściowej dla moich zwierząt. Będę musiał poradzić sobie z konkurencją roślin zielnych, którym niechcący umożliwiłem wzrost. Część z nich będzie wyjedzona przez zwierzęta, a resztę pochłonie podłożony przeze mnie ogień. Teraz obsiew. Zwierząt na poletko nie mogę już pędzić. Bezpiecznie będzie je ogrodzić, także przez dzikimi zwierzętami lasu.

By pozbyć się drzew mogę podpalić cały las, ale sprzyjających okoliczności musiałoby być dużo by taki zabieg był naprawdę skuteczny. Jak podpalę las to co będę zbierał i na co polował? Ile trzeba będzie się nachodzić w nowe miejsca by coś znaleźć? Jak będę łaził po nieznanym to coś lub ktoś upoluje w końcu i mnie. Zamiast drzewo obrączkować czyli zedrzeć jego korę na obwodzie, mogę je osłabić rozpalając pod nim ognisko. To też będzie skuteczne, ale czy drzewo wypuści odrosty? Mało pracy, mało mojej energii, no i reszta mojej spiżarni jest cała. Czy tak to kiedyś wyglądało?

Człowiek neolitu musiał być mądry i ostrożny by przeżyć w niesprzyjającym mu środowisku. Musiał kalkulować wybory działań na poziomie ryzyka życia i śmieci cały czas, od czego jesteśmy obecnie wolni. Rolnictwo w naszej części świata, gdzie dokonuje się wyraźne następstwo pór roku, musiało się rozwinąć w bezpiecznym, naturalnym zasobie egzystencji, a nie w presji braku tego bezpieczeństwa i braku czasu. Punktem zwrotnym w naszych dziejach, a raczej okresem, było uczynienie z rolnictwa bezpiecznego, ale mimo wszystko „nienaturalnego” zasobu i sposobu tej egzystencji.  

Paleoekolodzy, korzystający z palinologii i analizy makroszczątków roślinnych, odczytaliby obraz mojego oddziaływania na środowisko i podobnych mi tuzinów, setek, a pewnie i tysięcy gospodarzy w następujący sposób. Oto w mikro i makroszczątkowym zapisie dotychczasowej szaty roślinnej lasu pojawiłyby się koncentracje pyłu węglowego, węgla drzewnego, zwęglonych roślin zielnych. Nastąpiłby spadek pyłku pojedynczych gatunków drzew i w ogóle drzew liściastych. Wzrosła by obecność bylic, pokrzyw, komosowatych, babkowatych, traw, światłożądnych paproci oraz wrzosów. Jednocześnie palinolodzy odczytaliby wzrost obecności brzozy, topoli i sosny, bo te lekkonasienne, pionierskie drzewa zarastałyby porzucone poletka. Przede wszystkim pojawiłyby się ślady zbóż co byłoby bezapelacyjnym dowodem mojej działalności w lesie. Przy okazji tych rozważań naszła mnie myśl o istotnej różnicy postrzegania świata. Podczas gdy paleoekologów cieszą takie ślady, poszukują ich, traktują je z należną powagą i nazywają wskaźnikami ludzkiej działalności, to ekologów, a już w szczególności ekologistów, takie świadectwa smucą – w najlepszym przypadku oczywiście.

Zacząłem od wyobrażenia własnej obecności w lesie i od domniemanego oddziaływania dlatego, że tu na niżu, niech będzie na całym Niżu Europejskim, a rzecz dotyczy także wyżyn i gór, najstarsze wielkoskalowe oddziaływania człowieka na środowisko manifestują się zmianami w tej właśnie formacji roślinnej. To nie jest błąd próbkowania, który wynika z narzędzi, którymi dysponują wspomniani paleoekolodzy i archeobotanicy, ale fakt ostatnich dziesięciu tysięcy lat historii tej części kontynentu, która jest historią lasu. Co najmniej, bo w schyłku późnego glacjału był mały falstart tej formacji, po którym trwa tu ona nieprzerwanie, choć w różnej postaci, a kolonizowała kolejne obszary uwolnione od lodu, zmarzliny, tundry i lasotundry. Wszystko było skutkiem zmian klimatu i aż ciśnie mi się pod klawiaturę długa lista złośliwości, których celem byłby ekologizm i klimatyzm. Ta zmienność holocenu i generalny trend ocieplenia, postrzegane z perspektywy obecnie serwowanej doktryny stałości przyrody i klimatu, byłyby po prostu niedopuszczalne. Ktoś powie, że przesadzam, bo przecież wszystkim zatroskanym chodzi o zmiany antropogeniczne. Tak nie jest. W ochronie przyrody celem jest osiągniecie właściwych stanów i ich stałość, a oczekiwanie stałości klimatu, zakamuflowane w postać zatrzymania jego zmian, już niezauważalnie wdrukowano w umysły gawiedzi. Gdyby tak nasi prapraprzodkowie ulegli fanaberii neutralności ekologicznej i neutralności klimatycznej, jak to by się skończyło dla nich i dla nas? 

Przeszłość nie była neutralna, a zmitologizowany wzorzec epoki przedindustrialnej godny naśladowania jest fałszywy, co mam nadzieję choć trochę wybrzmiało także w mojej ostatniej notce o koniach. Już w latach 40. ubiegłego wieku, gdy palinologia jeszcze raczkowała, zauważano, w kolejnych diagramach pyłkowych, nie tylko zdumiewający pochód lasu ku północy, ale wyraźne załamania obecności pyłku drzew oraz wzrosty pyłku i diaspor „niedrzew”. Towarzyszył temu kontekst innych znalezisk makro i mikro, w tym materialnych śladów obecności człowieka w domenie lasu. To co na początku zwracało uwagę pierwszych palinologów, a usprawiedliwię, że ukazany ich oczom obraz przeszłości był ledwie wglądem w porównaniu do obecnego długometrażowego seansu, to spadek wiązu. Umieścili to interesujące i powtarzające się w wielu miejscach zjawisko na biostratygraficznym zegarze przełomu okresów atlantyckiego i subborealnego. Dzisiaj wiemy, że takie pyłkowe regresje tego gatunku były także wcześniej, ale 80 lat temu próbowano je wiązać właśnie z obecnością i działalnością człowieka w lesie. Silna była sugestia o śródleśnej hodowli zwierząt, opartej o paszę liściową i wiązowe gałązki. Te, skutecznie można było pozyskiwać nie z wysokich koron, ale z niskich odrośli drzew uszkodzonych częściowo lub całkowicie. W ten sposób można było gospodarować także na jesionie, lipie i dębie, a właśnie te gatunki także zaliczały spadki korelujące z innymi śladami ludzkiej aktywności.

Czy ten domniemany obraz gospodarki w lesie, to jest wczesnej hodowli zwierząt, nie jest fascynujący? Kozy, owce i krowy obżerające się pod konarami zamarłych, bezlistnych koron drzew w półsuchym lesie. Proszę sobie wyobrazić taką gospodarkę leśną w dzisiejszych okolicznościach, w których drzewa wtórnie uświęciliśmy. Dzieci moich znajomych nie wiedziały co to jest żywicowanie, mimo że zakończono ten proceder ledwie 30 lat temu, a napotkawszy w lesie stare, spałowane sosny uznały to za przejaw wandalizmu.

Powiązanie regresji wiązu i antropogenicznego oddziaływania nie było tak łatwe i nie wszystko było tak oczywiste. Kwestionowano dość selektywny spadek oraz potrzebną mu demografię wczesnych rolników. Powyższym interpretacjom pyłkowego obrazu przeszłości towarzyszyła równie silna opozycyjna sugestia o postępujących zmianach klimatycznych. To one miały odpowiadać za przemiany struktury lasu. Naukowy spór oparty o coraz większą liczbę danych oraz samych zwolenników jednej bądź drugiej koncepcji trwał dekady i co raz otwierał nowe ścieżki badań. Jeszcze w latach 60. dowodzono prawdziwości obydwu zjawisk w lesie, to jest zmian klimatycznych i antropogenicznych, które w zależności od stanowiska mogły maskować jedno drugim. Poszukiwanie i odkrywanie nowych ścieżek interpretacji, w przypadku wiązu, zwróciło uwagę badaczy na inne, naturalne przyczyny wahnięć tego gatunku oraz innych drzew. Taką mogła być w przeszłości holenderska choroba wiązów.

Ta grzybowa choroba rozprzestrzenia się po Europie od drugiej dekady XX wieku. W roku 1928 dotarła do Ameryki Północnej, zawleczona przez korniki importowane razem z drewnem. W latach 60. pandemia wiązów zdziesiątkowała większość drzew tego rodzaju na obydwu kontynentach, mimo jej wczesnego rozpoznania i stosowania środków prewencji i leczenia. Tu wtrącę, a rzadko o tym mowa, że wczesne testowanie mającego złą sławę DDT dokonywało się nie tylko na insektach żołnierzy, ale także na szkodnikach wiązów, które były i są nosicielami zarodników grzybów. Rozmiar współczesnego zamierania zwrócił uwagę paleoekologów na dwa wielkie spadki pyłku wiązu z przeszłości Europy, mające miejsce około 4 tys. i tysiąc lat przed narodzeniem Chrystusa. Może to nie ludzie przyczynili się do dewastacji ówczesnego lasu? 

Paleoekologia potrzebowała zatem dendrologów, umiejących odnaleźć ślady choroby w drewnie i entomologów, czy raczej paloentomologów, potrafiących rozpoznać szczątki korników z zarodnikami grzybów. Przede wszystkim potrzebny był materiał badań, a więc subfosylne wiązowe drewno i chrząszcze. O ekspertów, jak się łatwo domyślić, było łatwiej niż o tak specyficzny materiał badań, ale w końcu na taki natrafiono i ... bingo, ludzie z wczesnego neolitu i późnego brązu zostali częściowo zrehabilitowani. Częściowo dlatego, że subborealne ślady gospodarki zbożowo-hodowlanej w lasach, w których zamierał wiąz, nie zostały podważone i są nadal niekwestionowane. Możliwe, że jakaś postać holenderskiej choroby wiązów sprzed kilku tysięcy lat umożliwiła pochód tego typu gospodarki w dotąd jej niedostępne obszary lasów. Nie byłby to pierwszy i nie ostatni przykład, gdy zjawisko ekstremalne zmieniało dotychczasowe uwarunkowania, bez powrotu do stanu sprzed jego nastąpienia. Możliwe, że nasi dalecy przodkowie wykorzystali sprzyjające okoliczności naturalnych przemian w lesie. Prześwietlenie dna lasu nie wymagało zatem, a przynajmniej początkowo, wielkich nakładów sił i czasu by wprowadzić wypas i uprawę, a jedno i drugie powstrzymywało las przed odzyskaniem jego kondycji. Wypalanie i obrączkowanie były zabiegami wspomagającymi, a nie dominującymi.

Jeszcze przed obecną epidemią miałem możliwość odwiedzania kilku miejsc innej epidemii, która ma miejsce w Polsce i nie tylko. Nie chodzi o ASF czy ptasią grypę, ale o rozpowszechnioną w całej Europie chorobę jesionów. Zamieranie jesionu, postępujące w naszym kraju od roku 1992, ma także przyczyny grzybowe, choć pewnie nie będzie zaskakujące, że zanim to wykryto próbowano to zjawisko pożenić wprost z antropogenicznym zanieczyszczeniem środowiska. Mniejsza z tym. Istotne jest to, że współczesne zamieranie jesionu może dostarczyć wyobrażenia krajobrazu lasu, które było udziałem ludzi neolitu, z których część żyła w okresie zamierania wiązów. Od razu wspomnę, że obraz zamierania jesionów zrobił na mnie zrobił ogromne wrażenie,  większe niż to co widziałem w Puszczy Białowieskiej. I to każdy z etapów i każda z postaci, od pierwszych objawów infekcji grzyba, przez całe hektary zwalonych drzew, po niezwykle agresywne wkroczenie w miejsce jesionu jego konkurentów: roślin zielnych, krzewów i drzew. Jeżeli tak wyglądały skutki zamierania wiązów, to proszę mi wierzyć, nie mam pojęcia jak można było kiedyś w podobne miejsca wprowadzać wypas i hodowlę.

Dla człowieka to jest po prostu zielone piekło, a dla wszystkich roślin, innych niż jesion, raj. Przejście może stu metrów, wśród zwalonych pni, pokrzyw, jeżyn, pnączy, krzewów i podrostów, z których każde chce ci pokazać, że jesteś tu obcy i niemile widziany, zajęło mi kilkadziesiąt minut, a takiego wycisku fizycznego, jaki dostałem, nie pamiętam. Nigdy w lesie się nie zgubiłem. W tym co pozostało po lesie z jesionami zgubiłem się. Zachęcałbym do odwiedzin takich miejsc w okolicy by puścić wodze ku neolitycznej historii gospodarczej Polski, ale nie jest to bezpieczne. Nie dlatego, że można na chwilę stracić orientację gdzie się jest, co mi się przydarzyło. Nie z powodu obecnej pandemii koronawisrusa. Gdy w gorący, bezwietrzny i duszny zielenią dzień słyszysz za plecami zwalające się martwe jesiony, pociągające za sobą żywe ostatki innych gatunków, wiesz, że powinieneś być daleko stąd. Może z książką Stalagmita o wiekach brązu i żelaza?               

 

https://basnjakniedzwiedz.pl/ksiegarnia/temat/biblioteka-historii-gospodarczej-polski/

https://basnjakniedzwiedz.pl/produkt/wieki-brazu-i-zelaza-tom-1/

 

 

Widok zamierania jesionów w zdjęciu satelity

 

Wczesna wiosna w zainfekowanym lesie

 

Lato z podrostami olchy, leszczyny i grabu

 

Lato z podrostami olchy, leszczyny i grabu

 

 

 

 

 

 

---

tagi: rolnictwo  neolit  las  paleoekologia  holenderska choroba wiązów 

	Greenwatcher
	25 maja 2020 11:00

32     2404    13 zaloguj sie by polubić