Dla kogoś, kto coś tam słyszał, ale nigdy, choćby części w większą nie złożył (mam na myśli siebie) rozmiar i okoliczności handlu wołami w Rzeczpospolitej, opisane w książce Jana Baszanowskiego, są fenomenem nieznanej historii Polski. A przecież oprócz tego, ile nowych wątków otwiera ta wiedza, zgromadzona w pracy doktorskiej obronionej w roku 1973.  

Kilkadziesiąt tysięcy wołów, corocznie pędzonych przez setki kilometrów wielkiej Rzeczpospolitej (nie licząc krów, jałówek, młodych byczków) oraz wielokrotnie większa liczba bydła w zagrodach chłopskich, folwarkach szlachty i duchowieństwa. Wszystko to, musiało zostawić po sobie jakieś ślady. Musiało ówcześnie istnieć jakieś oddziaływanie, które pozostawiło echo  do dzisiaj. Te tony żywego mięsa jadły i piły, były opasane, pędzone, zarzynane, garbowane, zjadane. Gdzie są pamiątki tego wielkiego gospodarowania w przyrodzie?  

Jan Baszanowski cytuje, na str. 61 opracowanie Jarosława Leitgebera (Z dziejów handlu i kupiectwa poznańskiego za dawnej Rzeczypospolitej Polskiej, 1929):

Taką samą opłatę w wymiarze dwukrotnie większym uiszczali kupcy w Medyce, a oprócz tego dawali jeszcze „dąbrowne” (za wypas wołów w lasach) po 12 gr od 100 sztuk.

Jarosław Leitgeber - Poznańczyk, pisarz, księgarz i wydawca w jednym - w rozdziale Działalność Bractwa Kupieckiego w Poznaniu pisał zaś tak:

Inny, równie cenny przyczynek do historii handlu w dawnej Polsce dają nam znowu akta Korporacji (Ser. I nr 5 karta 11-15). Jest nim dokument w języku łacińskim skreślony, jak z charakteru pisma widać z XVI wieku*, a podaje nam dokładnie opłaty i utrudnienia (exactiones et oppressines), jakie handlarze bydłem ponosić musieli przy pędzeniu wołów (str. 146).

Medyka, wieś grodu przemyskiego. Różne opłaty tu ponosimy: dąbrownego po 12 gr., brzeżnego po 6 gr. od każdych 100 wołów. A oprócz tego paszę dla wołów jeszcze kupować trzeba (str. 151).  

 

Właśnie o owo „dąbrowne” idzie, nie o samą opłatę, ale o utrwalenie w przestrzeni geograficznej stanowiska, a właściwie obyczaju nieznanego młodemu pokoleniu, a kiedyś powszechnego w lesie przepędu i wypasu zwierząt hodowlanych. Tak, tak droga młodzieży w lesie, w tej dawnej, dzikiej puszczy o której to ekologiści opowiadają swe bajki, przez całe stulecia wypasano nie tylko bydło, ale konie, owce, kozy, no i świnie.

Dopiero w trakcie lektury Handlu wołami w Polsce w XVI-XVIII wieku przyszło mi na myśl, że te mijane po drodze wsie i przysiółki, Dąbrowy, Dąbrówki, Dęby i Dębienka, mogą być świadectwem nie tylko obecnego tam kiedyś lasu, ale, o paradoksie, przede wszystkim  śladem dawnej hodowli. Weźmy dla przykładu Komory Dąbrowne - wieś w województwie mazowieckim. Komora to przecież miejsce opłaty, a znaczenie dąbrownego przecież znamy. Czy to przypadek? W bliskim sąsiedztwie - dwa kilometry dalej, leżą przecież Komory Błotne. Te obydwie Komory są położone pomiędzy Nowym Miastem i Ciechanowem**, czyli na „czerwonym szlaku” (inne szlaki wołowe) Jana Baszanowskiego. 

W większości Dąbrów i Dąbrówek nie ma już lasów. To obecnie wsie z wypielęgnowanymi trawnikami, sadami i ogródkami, gdzieniegdzie z aleją przydrożnych drzew. Zwykle to tylko część miejscowości - wyróżniona z nazwy „dzielnica” miasta lub wsi. Inne leżą z dala (jeszcze), gdzieś na uboczu lokalnego centrum. Jest tam wprawdzie kilka domostw, dochodzi droga, ale to wszystko. Jeśli ktoś ma ochotę histeryzować, że oto te nazwane Dąbrowy, bez kodu pocztowego, a z trzema lub czterema numerami chałupin, są świadectwem dawnych wielkich puszcz, które brutalnie, no i oczywiście bezmyślnie, wyrąbali nasi praojcowie to proszę bardzo, ale to strata czasu.   

Zastanówmy się w jaki sposób powstała i utrwaliła się w kolejnych pokoleniach ta nazwa. Przecież nie na cześć tego, że dokonano tu wycinki owej dąbrowy. Mam wiele estymy dla przodków, ale karkołomne jest założenie, że z racji, przepraszam za nowomowę, świadomości ekologicznej i szacunku dla natury, postanowili oni uczcić nazwą miejsce lasu, który właśnie wycieli. Raczej było tak, że ten las tu był i w jakiś sposób wyróżniał się w krajobrazie, nie tylko fizjograficznie - to za mało, a bardziej prawdopodobne, że funkcjonalnie. To, że ja ponazywam sobie jakieś fragmenty okolicy dąbrową, grądem lub  sośniną nie oznacza jeszcze, że nazwy te zaakceptują i będą używać moi sąsiedzi, nasze dzieci, wnuki i prawnuki.

Pamiętam, że podczas wycieczki w Tienszan zdziwiło mnie, że na tamtejszych mapach, na pograniczu Uzbekistanu i Kirgistanu, nazwy mają tylko przełęcze. A dlaczego nie szczyty? Zapytany o to miejscowy góral, który uprawiał tam ziemniaki, odpowiedział mi - a po co to nazywać? - przecież do sąsiadów chodzimy handlować przełęczami. No właśnie, bardziej prawdopodobne jest, że nazwa utrwali w pamięci to miejsce, które pełni jakąś funkcję służebną, niż takie, które tej usługi nie pełni. Specjaliści powiedzieli by, że kiedyś las w miejscu obecnej wsi Dąbrowa pełnił jakąś usługę ekosystemową i stąd nazwa. 

Bez wątpienia są też pozausłogowe nazwy fizjograficzne, jednak las to nie Maczuga Herkulesa żeby ot tak zaraz go nazywać i o tym pamiętać. By utrwaliła się Dąbrowa to taki las i takie miejsce musiały funkcjonować dłużej niż jedno, epizodyczne wycięcie na opał, na budowę lub pod orne pole. Być może przez pokolenia brano stamtąd drewno, być może  przez pokolenia pasano lub przepędzano tam zwierzęta, dlatego mamy takie nazwy jak: Dąbrowa, Dąbrowy, Dąbrowno, Dąbrówko, Dąbrówka, Dąbrówki, Dębiny, Dąbki, Dęby, Dąb, Dębina, Dębek, Dębowy, Dębowy Gaj, Las Dębowy, Dębowy Las, Dębowy Grunt, Dębowy Koniec, Czarna Dąbrowa, Czarne Dąbrówko itd.

Dąbrowa, w rankingu nazw miejscowości w Polsce, jest na ósmym miejscu, z liczbą 258 wystąpień. Dąbrówka jest na miejscu dwudziestym pierwszym, z liczbą 168. Dębina na 28, a przecież pochodnych nazw są tysiące. Niestety Komory Dąbrowne są tylko jedne. Jedne,  jedyne, które są pamiątką poboru myta za przepęd lub opłaty za pasanie zwierząt w lesie. Dlatego, poszukiwanie relacji pomiędzy Dąbrowami, Dąbrówkami i innymi z hodowlą zwierząt wymagałoby kolejnych studiów oraz doktoratów. Dla zachęty zamieszczam rycinę. 

Kółeczkami, na mapce, zaznaczone są wymienione wyżej miejscowości lub ich części (od Dąbrowy do Czarnego Dąbrówka), które wyświetlają się w internetowej przeglądarce geoserwis mapy. Tu konieczne jest zastrzeżenie, otóż nie wyświetla ona pełnego zasobu nazw miejscowości z państwowego rejestru nazw geograficznych, dla przykładu: Dąbrowa ma w geoserwisie około 50 wyświetleń miejscowości, a  dane z PRNG zawierają takich około 320 - z takimi modyfikacjami jak np. Dąbrowa Bór, Dąbrowa Dołęgi, Dąbrowa Las, Dąbrowa Kolonia, Dąbrowa Biskupia, Dąbrowa Dolna, Dąbrowa Szlachecka, Dąbrowa Lipowska i wiele, wiele innych. Tych na mapce nie ma, ale obfity materiał do studiów, jakby co, jest.

 

 

Oczywiście mapka jest tylko poglądowa i niepełna, a jeżeli odnajdujemy na niej przecięcie kreski (sygnatura szlaku wołowego), narysowanej przez Jana Baszanowskiego, z kółkiem (Dąbrowa, Dąbrowy, Dąbrówko itd.), to pamiętajmy, że sam autor w kilku miejscach wspominał, że: określenie szlak wołowy należy traktować elastycznie; raczej jako rozległy, szeroki trakt składający się z kilku równoległych dróg niż jako dokładnie wytyczoną trasę (str. 116). Taka koincydencję mamy nie tylko w Komorach Dąbrownych (grube czarne kółko), ale także pomiędzy Poznaniem i Bytyniem na szlaku głównym (niebieskim), pomiędzy Poznaniem a Kopanicą (inne szlaki wołowe, czerwony) i w wielu fragmentach innych tras. Być może ten wspomniany szeroki trakt składający się z kilku równoległych dróg wyznaczają nam miejscowości pomiędzy Nakłem i Gdańskiem (szlak główny, niebieski), w sąsiedztwie Chojnic, Tucholi i Skarszewy. Być może. Zmiennych jest tu tak dużo, że nawet w tej publicystyce nie odważę się wnioskować dalej. Na pewno byłoby łatwiej z Błoniami, których mamy w Polsce ponad 100, na pamiątkę dawnych pastwisk i łąk w miastach, miasteczkach i wsiach. Jarmarki wołowe - pisze Baszanowski - odbywały się zawsze na podmiejskich błoniach (str. 216). Jednak błonia to nie las …

I znowu nasz autor: W zwyczajowym prawie polskim, jak pisał Gloger, wszelkie pastwiska „[…] w lasach i poza lasami, jeżeli nie były nigdy obsiewane i koszone, uważano za własność ogólną, osobiście niczyją, każdemu jako pastwisko dozwoloną, a „Statut Mazowiecki zatwierdzony przez Zygmunta I stanowi, że od św. Michała, bez szkodzenia zbożom i gajom, każdy może swoje bydło paść, gdzie mu się tylko podoba” (str. 232). Myślę, że większość ma w pamięci jak wygląda skutek gospodarowania na własności osobiście niczyjej (czy to nie kapitalne ?), a jeśli kupcy najchętniej wypasali w lasach, gdzie nie trzeba było płacić za przejście, wypas i postój to oczywiste, że musiało to niemałą lasowi i paszy czynić szkodę (str. 216). Szkody były, co potwierdza Baszanowski przytaczając źródła z ekonomii malborskiej, a możliwe, że jednym z czynników wielkiej liczby szlaków wołowych była ich nadmierna eksploatacja z paszy.   

 

Jeżeli przez kilkaset lat praktykowany był wypas zwierząt w lesie to fakt ten budzi pytanie: jak reagował na to cały ekosystem, a w szczególności szata roślinna? Jakie tego skutki mamy dzisiaj? Problem nie jest bagatelny, dlatego, że to co jest uznawane za wzorcową rekomendację dla innych było, najprawdopodobniej, przez całe wieki zniekształcane. Co więcej, a co może być zabójcze dla narracji lęku i strachu ekologizmu, to co zniekształcone, mimo, że było setki lat wykorzystywane - ma się całkiem dobrze i bardzo dobrze. Popatrzmy choćby na Puszczę Białowieską, gdzie Instytut Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk realizuje (chyba jeszcze) projekt badawczy pt. Rola wypasu zwierząt gospodarskich w kształtowaniu lasów Puszczy Białowieskiej w ostatnich pięciu stuleciach.

A w Puszczy Kurpiowskiej, gdzie po wschodniej granicy przebiegał szlak wołowy było tak:

W 1799 r. wydano ustawę o zniesieniu poddaństwa i pańszczyzny w domenach królewskich. Pańszczyznę zamieniono na bardzo wysoki czynsz, jednocześnie zniesiono przywilej serwitutów i odebrano prawo darmowego wypasu bydła w lasach (str. 234).

Przed reformą uwłaszczeniową z 1864 r. w puszczy prowadzony był masowy wypas zwierząt. (…) Za niewielką opłatą wolno było wypasać bydło i owce w lesie. Wypas trzody chlewnej w lesie nie był masowy (z powodu przewagi drzewostanów sosnowych), funkcjonował jeszcze w latach 30. XIX wieku. Z kolei wypas bydła i owiec był powszechniejszy i trwał aż do I wojny światowej. (…) Wypas koni w lesie odbywał się nielegalnie również nocą. (…) Przypadki wypasu koni w lasach odnotowano jeszcze w 1955 r. (str. 248).

Wypas w lasach piętnowany w okresie międzywojennym, zanikł po II wojnie światowej niemal całkowicie (str. 250).

Cytuję powyższe z opracowania Historyczne zmiany pokrywy leśnej na pograniczu mazursko-kurpiowskim w aspekcie rozwoju zrównoważonego krajobrazu (2017), autorzy: Jan Matuszkiewicz, Jerzy Solon, Anna Kowalska, Jacek Wolski, Andrzej Affek, Marek Degórski, Bożenna Grabińska, Anna Kozłowska, Joanna Plit, Ryszard Wojciech Pawlicki.

Jeśli masowo było w Puszczy Zielonej to może łatwiej będzie nam zrozumieć, dlaczego powszechnie tępione były wilki, co dzisiaj spłycono do wyłącznej chęci bezmyślnego mordu (o tym innym razem). To kolejny, możliwy trop skutku wielkiego gospodarowania wołami (i innymi zwierzętami hodowlanymi) w przyrodzie - w lesie. Na marginesie tematu zakonotujmy, że owo piętnowanie bardzo skutecznie prowadziło przedsiębiorstwo Polskie Lasy Państwowe, a wszystko to działo się długo zanim urodził się pierwszy aktywista ekologiczny.

 

Jednym z ciekawszych śladów dawnej obecności zwierząt hodowlanych w lesie jest zbiorowisko roślinne nazwane świetlistą dąbrową, gdzie w runie występują gatunki ciepłolubne i światłożądne, zwykle rosnące na murawach kserotermicznych. Stare drzewostany takich stanowisk, gdzie wcześniej zaprzestano wypasu, a były dzięki temu zachwycające dla florystów, uznawano nawet za rezerwaty. Świetliste dąbrowy pozostawione przyrodzie, bez względu czy w rezerwacie czy poza rezerwatem, poddane naturalnemu procesowi giną, a że podstawowym paradygmatem ochrony przyrody jest zachowanie bioróżnorodności, a więc także rzadkich i osobliwych zbiorowisk roślinnych,  trzeba je koniecznie ratować. A to otwiera imponujący rynek usług.        

Dla przeciętnego zjadacza chleba nie ma znaczenia, teoretycznie, jaki był i jaki jest skutek wypasu zwierząt hodowlanych w lesie. Praktycznie jednak to on jest mecenasem tych, którzy to oddziaływanie badają zawodowo. Nawet można by pominąć fakt, że większość projektów naukowych kończy się wnioskiem o niedosycie wiedzy i potrzebie kontynuowania badań (czytaj dalszego finansowania), bo przecież niemożliwe by naukowcy opuścili swoja niszę socjalną i powiedzieli: - dosyć poznania, wiemy wystarczająco, teraz będziemy bednarzami i sami się wyżywimy. Sprawa jest jednak poważniejsza.

Otóż umówiliśmy się (eufemizm), że pewne obrazy rzeczywistości przyrody są właściwe, a inne nie. Te pierwsze są wzorcem do oceny stanu tych drugich. Na tym nie koniec, bo te niewłaściwe (złe i niezadowalające) trzeba naprawiać. No? No teraz, mam nadzieję, że wszyscy zrozumieli  dlaczego nie ma bednarzy, a niezbędni są eksperci od tej oceny i naprawy, no i fundusze, wielkie, wielkie fundusze. Na tym opiera się Państwowy Monitoring Środowiska i znaczna cześć systemu ochrony przyrody w Polsce np. funkcjonowanie wspólnotowej formy Natura 2000.

W pierwszym przypadku (ocena) skutek jest taki, że co kilka lat wysyłamy do Komisji Europejskiej, sprawozdanie o złym stanie przyrody w Polsce - w tym lasów. W drugim przypadku (naprawa) następuje fundamentalna przebudowa gospodarki leśnej, a także innych dziedzin ludzkiej aktywności (niekiedy nawet ich likwidacja). W obydwu przypadkach koszty mecenatu, ponoszone przez przeciętnego zjadacza chleba, niebywale potęgują się, a tymczasem to co uznano za właściwe, było przez całe stulecia w gospodarce - w tym w wypasie. Wołów nie ma, ale na bykach można zarobić.         

 

 

* Jan Baszanowski dowodzi, że to dokument z ok. 1519 r.

** Ciechanów był komorą celną sprzed roku 1643.

 

 

Baszanowski J.: Handel Wołami w Polsce w XVI-XVIII wieku. Biblioteka Historii Gospodarczej Polski. Klinika Języka Lucyna Aninowska-Maciejewska. Szczęsne 2017.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ranking_nazw_miejscowo%C5%9Bci_w_Polsce

http://www.gugik.gov.pl/geodezja-i-kartografia/pzgik/dane-bez-oplat/dane-z-panstwowego-rejestru-nazw-geograficznych-prng

http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/

http://www.zbs.bialowieza.pl/artykul/704.html

http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F15015%2Fdirectory.djvu&p=152

https://books.google.pl/books?id=_i9NDwAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

 

---

tagi: ochrona przyrody  woły  wypas  baszanowski  biblioteka historii gospodarczej polski 

	Greenwatcher
	12 marca 2018 10:20

27     3740    16 zaloguj sie by polubić