Za szybą wielkiej gabloty, w holu ssaków Narodowego Muzeum Historii Naturalnej Smithsonian Institution w Waszyngtonie, spoczywa wypchana skóra nosorożca białego, z podgatunku nosorożec północny. Z pośród 125 mln eksponatów tego muzeum, chyba żaden nie wzbudza tylu emocji. Nosorożec północny jest bowiem zwierzęciem emblematycznym - symbolem wymierania, którego człowiek nie zdołał powstrzymać. Ostatni osobnik z tego podgatunku został uśpiony w niewoli, w roku 2018, a taka okazja nie mogła pozostać nieskonsumowana. Na nowo rozgorzał żar pretensji o zbyt małą liczbę i powierzchnię parków narodowych w krajach Afryki. Nosorożec ze Smithsonian Institution jak gdyby ożył ponownie, bo, jak już kiedyś napisałem, nic tak nie ożywia jak coś wymarłego. Przypomniano jego historię, a ta, znana tylko powierzchownie, znakomicie nadaje się do ideologicznej obróbki i eksponowania spraw ledwie istotnych.

Nosorożca z gabloty zabił były prezydent Stanów Zjednoczonych, a ten fakt jest wystarczającą przesłanką do potępienia globalnego imperium zła, którym przewodzą kolejni, żadni krwi, wariaci. Ponad 100 lat temu zastrzelił to zwierzę Theodore Roosevelt, tenże sam protoplasta parków narodowych Ameryki i Afryki, entuzjasta dzikiej przyrody, żarliwy jej obrońca i jednocześnie myśliwy. Te okoliczności z życiorysu Roosevelta, zestawione razem, były i są dla wielu niemożliwe do strawienia. Małostkowa wizja ochrony przyrody nie jest bowiem zdolna zaakceptować udziału oprawcy zwierząt w światowej historii ochrony przyrody. Myśliwskie praktyki Roosevelta, mimo ojcostwa parków narodowych, nie zostały mu wybaczone. Kpiono z nich już za jego życia, tyle że kiedyś tylko w oczarowanej sobą Europie, korzystającej z kolonialnych praktyk. Gdy ostatni osobnik nosorożca północnego został poddany eutanazji, co przecież nie jest zabiegiem niezwyczajnym zachodnim Europejczykom, wypomniano nieżyjącemu prezydentowi, że osobiście przyczynił się do jego wymarcia.

Theodore Roosevelt wiedział o swojej „popularności” za oceanem. Wprawdzie szydzono z niego na dalekich salonach, ale był to wynik niepokoju wzrastającą witalnością Stanów Zjednoczonych. Pod koniec prezydentury, w roku 1908, napisał list do powierników woli i majątku Jamesa Smithsona, w którym przedstawił propozycję zorganizowania wyprawy badawczej w głąb Afryki: Jak wam wiadomo, nie jestem rzeźnikiem. Lubię polować, ale moim prawdziwym i głównym zainteresowaniem jest zoologia. Wydaje mi się, że właśnie teraz nadarza się wyjątkowa okazja, dla Muzeum Narodowego, by uzyskać doskonałą kolekcję nie tylko dużych, łownych zwierząt Afryki, ale także tych mniejszych, w tym ptaków. Podejmę się przygotowania ekspedycji oraz napisania książki o niej, która pozwoli mi pokryć koszty wyprawy, własne oraz syna. Chciałbym jednak poprosić o jednego lub dwóch profesjonalnych taksonomów i przyrodników, dysponujących doświadczeniem pracy terenowej, którzy by nam towarzyszyli oraz przygotowali i odesłali pobrane przez nas okazy. Kolekcja, która trafiłaby do Muzeum Narodowego miałaby wyjątkową wartość.

Wartość naukową i ekspozycyjną szybko pojął ówczesny administrator Smithsonian Institution Charles Walcott. Wszak kolekcja muzeum miała być wzbogacona o okazy upolowane przez samego prezydenta. Był to niewątpliwy bonus dla spodziewanych profitów z ekspozycji, o czym również wiedział ustępujący prezydent. Warunki oferty, które przedstawił nie były złe. Instytut miał pokryć koszty swych naukowców oraz logistyki okazów, a sam Roosevelt miał zbierać pieniądze na wyprawę od prywatnych darczyńców. Obecność prezydenta w przedsięwzięciu promowała Narodowe Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie do czołówki placówek muzealnych w USA. 

Walcotta ponaglała także myśl, że z oferty Roosevelta może skorzystać konkurencja z Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku lub Muzeum Historii Naturalnej w Chicago. Obydwie placówki górowały jakością i liczbą eksponatów nad muzeum ze stolicy Stanów Zjednoczonych. By wzbogacić swoje zasoby regularnie wysyłały swoich przedstawicieli w różne części świata. Skupowały też okazy flory i fauny od przygodnych podróżników. Ówczesna praktyka kolekcjonowania martwych okazów, w rożnych postaciach, była zwykłą częścią nauki. Ledwie część z nich udostępniano ekspozycji, która zasilała budżety aktywnych muzealników. Do dziś te stare zbiory są wykorzystywane. Obecnie niejeden stopień naukowy nie jest zdobywany w trudzie obserwacji kwietnej łąki, ale we wnętrzu klimatyzowanego pokoju, wśród sterty kart archiwalnych zielników. Muzealne wyprawy i kolekcje geologiczne rozpoznały stanowiska złóż i ich zasobność, a taka wiedza ma nieśmiertelną przydatność wywiadowczą oraz gospodarczą.

Podstawową listę celów, dosłownie i w przenośni, amerykańskiej ekspedycji otwierały: lew, słoń, nosorożec czarny, bawół, żyrafa, hipopotam, antylopa eland, oryks, kudu, gnu, bawolec krowi, guźiec, zebra, kob śniady, gazela Granta, ridbok i sasebi. Oczekiwane były także drapieżniki mniejsze niż lew, małe ssaki oraz zwierzęta innych grup. Niemal każde z nich miało zostać zabite i spreparowane, a następnie wysłane do Waszyngtonu. Zbiórka miała obejmować także rośliny, muszle, minerały, skały i zabytki etnograficzne. Muzeum zaakceptowało ten plan. Najważniejszym, ale niepewnym obiektem łowów miał być, trudny do pozyskania, nosorożec północny.

Pewnie nikogo nie zdziwi, że ten sposób zdobywania wiedzy oszołamia dziś ludzi nieobeznanych z historią nauk przyrodniczych. Stanowi on przedmiot gorących, całkowicie anachronicznych, polemik, w których dowodzi się morderczych skłoności męskiej linii rodziny Rooseveltów i eksponuje chorobliwy snobizm zdobycia trofeum wymierającego gatunku. Co ciekawe takie opinie nie są niczym nowym. Rozbrzmiały już ponad 100 lat temu, a przecież polowanie i kolekcjonowanie nie było wtedy niczym nieobyczajnym. Całe karawany ekspedycji naukowych z kolonialnych krajów Europy pozyskiwały w ten sposób, i to od dawana, skarby wiedzy o podbitych obszarach Afryki, Azji i Ameryki Południowej. Afrykańskie safari było częścią rozrywki establishmentu. Zapewne niewielu zwróciłoby uwagę na amerykańską ekspedycję do Afryki, bo takie były przecież wcześniej, ale przewodził jej człowiek będący uosobieniem rosnącego imperium zza oceanu.

Pierwsza fala krytyki w prasie europejskiej rozgorzała jak tylko dowiedziano się o planach Roosevelta i zbiórce funduszy na ekspedycję. W kolejne włączały się elity akademickie, podróżnicy, bywalcy afrykańskich polowań i politycy. Było to o tyle zaskakujące, że równocześnie rozczytywano się w awanturniczych, licznie drukowanych, powieściach przygodowych Henry’ego Ridera Haggarda. Przenosiły one wyobraźnię czytelników, razem z bohaterem Allanem Quatermainem, do wnętrza dzikiej Afryki.

Pierwowzorem tej powieściowej postaci był Frederick Selous - zawodowy myśliwy z Afryki Południowej i Południowo-Wschodniej. Był to doświadczony przewodnik ekspedycji wojskowych i myśliwskich, który w służbie British South Africa Company pomagał, skutecznie, przejąć Mozambik. Był znaną w całym kolonialnym świecie ikoną myśliwych, z wąskiej elity łowców dużych zwierząt skupionych w Shikar Club. Wprawdzie Selous upolował największego, znanego nauce, nosorożca białego, ale chyba nie to skłoniło Roosevelta do zaproszenia go na swoją wyprawę. Miała ona operować w regionach brytyjskich kolonii i wpływów, a enklawa nosorożca północnego, mniej więcej wielkości Polski, znajdowała się na pograniczu ówczesnego Sudanu Anglo-Egipskiego i Konga Belgijskiego. O skali zaniepokojenia, które wywołał Roosevelt, niech świadczy fakt, że w ślad za nim podążała, cały czas, brytyjska ekspedycja pod kierownictwem majora Williama Roberta Forana, oficera brytyjskiej policji Afryki Wschodniej.

Kongo Belgijskie należało do rodziny królewskiej, ale w roku 1908 przeszło, w transakcji sprzedaży, na rzecz Belgii. Jego północno-wschodni fragment zatrzymał sobie, jako prywatne łowisko, król Leopold II. Po jego śmierci nie miało ono trafić w ręce Belgów, co wydawałoby się oczywiste, ale przejść na własność, kontrolowanego przez Brytyjczyków Sudanu. To tu znajdowała się cześć enklawy nosorożca północnego. By do niej dotrzeć trzeba było pokonać niebezpieczne obszary brytyjskiej Ugandy. To właśnie stanowiło niewiadomą i trudność w polowaniu na nosorożca o której wiedział, już przed wyprawą, Roosevelt. Jego ekspedycja musiała pokonać obszar epidemii śpiączki afrykańskiej. Śmiercionośne zagrożenie w polowaniu na nosorożca, nie stanowiło to wielkie zwierzę - nosorożec biały jest w rzeczywistości o wiele bardziej łagodny niż nosorożec czarny - ale mała mucha tse-tse.

Szacuje się, że śpiączka afrykańska uśmierciła, w latach 1896-1906, miliony ludzi. W najlepiej poznanych terenach ugandyjskiej części przybrzeży jeziora Wiktorii wyginęły setki tysięcy tubylców. Ta część Afryki opustoszała. W czasie wyprawy chorowali tu tragarze Roosevelta, z których jeden zmarł. W samotnej wiosce, w sąsiedztwie której przyrodnicy zatrzymali się na biwak, śpiączka zabiła ośmiu mieszkańców. Gdy Roosevelt wkraczał, w roku 1909, w łowieckie posiadłości Leopolda II przeżywał tu, na przemian, euforię doznań dzikiej przyrody i lęk przed śmiercią.

W końcu on i syn zastrzelili dziewięć nosorożców, które trafiły do kolekcji Narodowego Muzeum Historii Naturalnej w Waszyngtonie oraz Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Północna populacja nosorożca białego, opisana dla świata dopiero w roku 1900, już wtedy była traktowana jako nieliczna i wymierająca. Fizyczne podobieństwo tego gatunku do kopalnych, plejstoceńskich nosorożców nakazywało postrzegać to zwierzę jako żywy relikt czasów minionych. Roosevelt wiedział o tym, a argumentował odstrzał zbiorem okazu, po którym za chwilę nie będzie na Ziemi żadnego śladu. To co zobaczył w Afryce przerosło jego amerykańskie doświadczenia obcowania z dziką przyrodą. Afryka stała się dla niego ostatnim na Ziemi terenem pierwotnej przyrody, a taki obraz tego kontynentu utrwalił się w zbiorowej wyobraźni po czasy współczesne. Czy to co widział i opisał było prawdziwym obliczem Afryki?

Pora na drugą cześć historii. Dwie dekady wcześniej, w roku 1887 na wybrzeżu Półwyspu Somalijskiego wylądował oddział włoskich sił kolonizacyjnych. Osadnicy przywieźli ze sobą zwierzęta gospodarskie. Część z nich, która miała sprostać tutejszym warunkom, pochodziła z Azji. Wraz z nimi, odwiedził tę część świata, po raz pierwszy, wirus księgosuszu – groźnej, zakaźnej choroby bydła domowego i dzikich zwierząt. Niemiecka nazwa choroby rinderpest oznacza zarazę bydła lub plagę wołów. Nawiedzała ona obszary Europy wiele razy, a trzykrotnie i w katastrofalnym wymiarze w wieku XVIII, co musiało mieć wpływ na hodowlę i handel wołami w Rzeczpospolitej. Swobodną postać choroby wyeliminowano dopiero w XXI wieku za pomocą skutecznych, masowych szczepień. Zanim Włosi przywieźli ją na Róg Afryki była już obecna w północnej Afryce. Najstarsze świadectwa o niej pochodzą z Egiptu z około 3 tys. lat przed narodzeniem Chrystusa. Nigdy jednak nie pokonała Sahary i nie dotarła w głąb kontynentu.

Tym razem zaraza bydła błyskawicznie wnikała w tę część Afryki, a główne szlaki wytyczał Sahel ku zachodowi i Wielkie Rowy Afrykańskie na południe. W pięć lat dotarła do wybrzeży Atlantyku, a w dekadę na wybrzeża południowej Afryki. Trudno było jej nie zauważyć. Śmiertelność tej choroby osiąga niemal 100%, a zwierzę umiera w męce w 6 -12 dni od zakażenia. Kolonizatorzy wiedzieli z czym mają do czynienia. Tubylcy widzieli jej objawy i skutki po raz pierwszy. Stada zwierząt starych, wielkich kultur rolników osiadłych i pasterzy wyginęły z dnia na dzień. By tego było mało, masowo zaczęły padać zwierzęta dzikie: bawoły, duże antylopy, żyrafy, a nawet guźce. Znienacka pojawił się w tej części Afryki głód jakiego nie pamiętały najszersze ustne przekazy. Za głodem kroczyły: ospa, cholera i dur brzuszny. Żniwo śmierci wśród ludzi było ogromne. Ci którzy przeżyli opowiadali, że martwi byli tak liczni, że sępy nie musiały latać od zwłok do zwłok. Nikt z ówczesnych badaczy Afryki nie liczył zmarłych. Prace późniejsze ostrożnie szacują śmierć nie w liczbach, ale częściach populacji: 1/3 ludności Etiopii, 2/3 ludności Tanzanii, 2/3 Masajów, większość Zulusów. Zmiany ludnościowe i cywilizacyjne były głębokie. Żadna z wielkich tubylczych nacji nie odbudowała się do postaci sprzed zarazy. Mniejsze plemiona ponoć całkowicie znikły, a pozostał po nich jedynie przekaz. Wspomniani Zulusi walczyli między sobą o resztki bydła, a większość ocalałych trafiła do brytyjskich faktorii i kopalni Afryki Południowej.

Duża część kontynentu stała się prawie bezludna. Miejscowe rolnictwo, liczące tysiące lat historii, właściwie przestało istnieć. Stada dzikich przeżuwaczy były zdziesiątkowane. Historyczna kolebka Homo sapiens, zaczęła dziczeć. Drzewa i krzewy wkraczały w miejsca opuszczonych pól i rozległych pastwisk, gdzie jeszcze niedawno zwierzęta utrzymywały dominującą ruń niskich traw. Współczesne eksperymenty potwierdzają, że wystarczy dekada by trudno było rozpoznać gdzie były działki pól i pastwiska, a po dwóch brak po nich śladu. Zmieniona postać formacji roślinnej sprzyjała obecności latającemu krwiopijcy. Mucha tse-tse, pośredni żywiciel dla wiciowców, zwiększyła swój zasięg wraz z krzewami i drzewami. Powiększył się teren afrykańskiej śpiączki oraz zabójczych chorób zwierząt dzikich i hodowlanych.

Taką Afrykę, po księgosuszu, głodzie, ospie, cholerze, tyfusie i wojnach, a w trakcie ekspansywnej śpiączki afrykańskiej odwiedził Theodore Roosevelt. To co widział on oraz inni podróżnicy i odkrywcy przełomu wieków, a co utrwaliła popularna literatura nie było prawdziwym obrazem tego kontynentu. Wielkie obszary Afryki rzekomo pierwotne i bezludne, w których nie było śladu stopy człowieka, były w rzeczywistości zdziczałe. Kolonialna propaganda potrzebowała takiego obrazu Afryki i tubylczych ludów: głodujących, agresywnych, prymitywnych, bez własnej kultury i historii. To czego nie sprawiły pacyfikacje tubylców dokonała, w dekadę, zaraza bydła, oraz jej następstwa. Lustrujący północne obszary Kenii Frederick Lugard opisywał, w roku 1890, nie tylko głód i śmierć Afrykanów, ale jako oficer brytyjskiej armii kolonialnej zauważył, że ta zaraza sprzyja sprawie Kompanii Brytyjskiej, bo osłabia i upokarza, dotąd niepodległe nikomu, wojownicze plemiona pasterskie.

Wielka cześć Afryki stała się, skutkiem katastrofy humanitarnej i ekologicznej, areną wywłaszczenia ocalałych z ich rodzimej ziemi. Jednym z narzędzi była troska o rzekomo dziewiczą i nigdzie już nie spotykaną pierwotną przyrodę. Zwolennikami tworzenia wielkich rezerwatów zwierząt, do których mieliby wstęp tylko nieliczni, byli biali, zawodowi łowcy i pisarze ze wspomnianego Shikar Club. Wtórowali im nowi w Afryce właściciele ziemscy. Roosevelt opisał tereny swej ekspedycji jako dzikie i godne formuły parków narodowych. Jeszcze w latach 60. ubiegłego wieku, wielkie afrykańskie równiny uważano za nigdy nienaruszone przez człowieka rezerwuary przyrody, a mizerne ludy pasterskie za uzurpatorów tych przestrzeni. Masajów próbowano rugować z Parku Narodowego Serengeti, a muchę tse-tse traktuje się dzisiaj jako najlepszego strażnika dziewiczej Afryki. Cnotliwi piętnują Roosevelta, maskując np. zbrodnie administracji Leopolda II, a tubylcom poleca się powiększanie parków narodowych by mogli godnie żyć z usług turystycznych, serwowanych gościom zza wielkiej wody.  

 

 

Źródła:

http://www.faculty.umb.edu/peter_taylor/pearce00.pdf

https://e360.yale.edu/features/why_africas_national_parks_are_failing_to_save_wildlife

https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/teddy-roosevelts-epic-strangely-altruistic-hunt-white-rhino-180958626/

https://pl.wikipedia.org/wiki/Theodore_Roosevelt

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Frederick_Selous

https://en.wikipedia.org/wiki/W._Robert_Foran

https://en.wikipedia.org/wiki/Smithsonian%E2%80%93Roosevelt_African_Expedition

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Rinderpest

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Frederick_Lugard,_1st_Baron_Lugard

 

 

 

---

tagi: ochrona przyrody  theodore roosevelt  kolonializm  afryka  śpiączka afrykańska  parki narodowe 

	Greenwatcher
	10 kwietnia 2020 09:59

31     2891    19 zaloguj sie by polubić