Dosłownie parę dni po tym jak się okazało, że Ministerstwo Środowiska przestało istnieć, byłem w gmachu wydobytego z niebytu Ministerstwa Klimatu. Wprawdzie karminowy szyld urzędu już został zmieniony, ale w holu, tuż za plecami recepcji, krzątali się jeszcze technicy. Kończyli dzieło rewolucji na tablicy informacyjnej. Jedni zgrabnie zdrapywali nazwiska ofiar, które spadły z listy płac, a drudzy nalepiali awanse niedawno oznajmionych nominacji. Biegłość z jaką szła ta praca była tak imponująca, że pewnie niejeden, który stał w kolejce do rejestracji, pomyślał sobie, tak jak ja, że dla tych ludzi to nie pierwszyzna. Zmiany na kierowniczych stanowiskach bywają tutaj tak częste, że tylko technicy są mistrzami przetrwania.

Po odstaniu swojego, okazaniu dowodu osobistego i otrzymaniu karty do elektronicznej bramki, udałem się do sali konferencyjnej. Miałem wziąć udział w słuchowisku o tradycyjnym temacie  kiepskiej kondycji przyrody. Wykład dotyczył różnorodności biologicznej, niekiedy nazywanej różnorodnością biotyczną. Prelegent chyba nieco zaskoczony, podobnie jak większość słuchaczy, gruntowną zmianą paradygmatów Ministerstwa, starał się nawiązać do powagi globalnych zmian klimatycznych. Mnie wychodziło, z treści wywodu, że jednocześnie zadomawiające się w Polsce gatunki z północy i południa np. łabędź krzykliwy i czapla biała, są świadectwem wzrostu bioróżnorodności, a więc pewnie i lepszego stanu przyrody. Jeśli nie u nas, to co najmniej w centrach zasięgu gatunków, które zasilają populacje na rubieżach. Tymczasem wykładowca tak jakoś plótł wątek opowieści, że jak nic mu wychodziło antropogeniczne rozchwianie klimatu i ogłupiałe z tego powodu zwierzęta.

By klimat zmienić wyskoczyłem z palaczami na przerwę do parku za Ministerstwem. Jest to Skwer im. Sue Rader. Przy okazji wspomnę, że imienniczka skweru zasługuje na uwagę za owoce życia, uświetnione chęcią podjęcia jej beatyfikacji. Oto na tym małym skwerze wielkiego człowieka rozgrywał się teatr ptasiej bioróżnorodności, dla którego inny Brytyjczyk - David Attenborough, na pewno sprowadziłby tu ekipę BBC. Była tu już telewizja, ale ptaki miała za nic. Interesował ją happeningowy gruchot ratowników klimatu spod wezwania extinctionrebellionpolska. Ich samochód oblepiony plastikowymi banerami ostrzegał: mamy cię na oku Ministrze Klimatu. A tuż obok, na kilkuset metrach kwadratowych części skweru, były: gawrony, sójki, sroki, wrony, gołębie, grzywacz, wróble, sikorki, kwiczoł i kos. Czas obserwacji: jeden papieros kolegów i nielitościwa ocena prelegenta.

Banda gawronów penetrowała samochody na parkingu. Jeden, skoczywszy na lusterko, zaglądał przez niedomkniętą szybę do środka samochodu. Inny obcierał mocarny dziób o ramię wycieraczki nowej i lśniącej miejskiej terenówki. Gdybyż to widział jej kierowca – zadrżałby jak rura wydechowa przy zapłonie. Trzeci, na szczycie busa, spoglądał na okolicę. Reszta penetrowała sąsiedztwo czterokołowych blaszaków, należących do pracowników i gości Ministerstwa. W tym samym czasie sójki przewalały grubą warstwę liści na trawniku. W ogóle nie zważały na kobiecinę, która w tej warstwie wytrwale zbierała odchody swojego psa. Sroki zaczepiały kota, którego inna miłośniczka zwierząt wywlekła, na smyczy, z przytulnego domu. Trzy odważne podskoki bokiem do kota i odfruniecie. I z powrotem do niego. Te powtarzające się figle imponowały reszcie skrzydlatych koleżków, w liczbie czterech, a końca zabawy nie było widać. Ostatecznie kot został zabrany na ręce, bo nastoletnia kociara nie mogła się opędzić od natrętów. Gołębie na żwirowej alejce niechętnie ustąpiły miejsca kolumnie maszerujących przedszkolaków, przyodzianych w zbyt duże odblaskowe kamizelki. Żaden ptak nie porwał się do lotu, a ich bliskość całkowicie rozproszyła dotąd zdyscyplinowaną grupę maluchów. Na stercie przepełnionego śmietnika wrona rozbijała pokrywkę sałatki. Inna pod śmietnikiem dojadała resztkę niedojedzonego hot-doga. Nie skończyła, bo zjawił się trzeci reprezentant gatunku chętny do wspólnej biesiady. W gonitwie odleciały razem poza horyzont ścian budynków. Wróble głośno sejmikowały w gęstych pnączach pergoli. Powagę zachowywał jedynie grzywacz skryty wśród korony drzewa.

Bogactwo gatunków i zdumiewające zachowania, do których tak już przywykliśmy, że zdajemy się ich nie zauważać. Nie przypominam sobie bym kiedykolwiek wcześniej widział tyle gatunków ptaków, w tak krótkim czasie, na tak niewielkiej przestrzeni i o tej porze roku. Na pewno nie w lesie i nie na łące, które większość ekologów kanapowych uważa za refugium bioróżnorodności i szczęśliwe bezludzie zwierząt. Ktoś inny patrząc na to samo co ja zauważyłby, w parku Sue Rader, mizerię ptaków pozbawionych naturalnych habitatów, niepamiętających swych pierwotnych ekosystemów, zmuszonych do bytowania wśród kolonijnych zgrupowań ludzi. Ktoś inny widziałby tylko skromny skrawek zieleni pozostawiony przyrodzie, osamotnioną, izolowaną wyspę uwiezionych i wymierających zwierząt.

Nie jest to tylko perspektywa postrzegania lub niedostrzegania otaczającej rzeczywistości, ale potwierdzenie aktywnego światopoglądu, który niezauważalnie filtruje obserwacje faktów i waloryzuje ich ocenę. Nic nowego, prawda? Nawet nauka, przez dyspozycyjność koniunkturze dominujących poglądów, ulega fałszywym, całkowicie sprzecznym z jej dorobkiem, dogmatom np. niezmienności przyrody, chęci petryfikowania jej stałości i iluzji przywracania stanów minionych. Kilka dekad temu uważano, że głównym zagrożeniem dla przyrody jest skala zmian dokonywanych przez człowieka oraz ich tempo. Zgodnie z tym poglądem przyroda miała nie nadążać - nie była w stanie się dostosować. Remedium miało być spowolnienie rozwoju, a że ochrona przyrody nie jest bytem samodzielnym: najlepiej tych krajów i tych regionów, które rozwinięte nie są. Obecnie każda zmiana wywołana w przyrodzie przez człowieka lub o którą jest posądzany, włącznie z wybuchami wulkanów i tsunami, wzbudza kompulsywne reakcje. To one angażują uwagę tak intensywnie i tak jednostronnie, że w imię potępienia sprawcy zmian, odmawia się przyrodzie jej zdolności adaptacji, a przecież widać ją nawet w parku za Ministerstwem Klimatu.

W czasie, w którym zachwycano się ziębami Darwina, a przyrodnicze wycieczki na Galapagos były rodzajem pielgrzymki w hołdzie ewolucji, dokonywał się, tuż pod nosem naukowców, proces kolonizacji i zadomawiania innych wysp, to jest rosnących miast. Wraz z nim następowały zmiany behawioru zwierząt tak głębokie i tak szybkie, że dziś coraz śmielej mówi się nie tylko o adaptacji, ale o miejskiej ewolucji i specjacji. Reprezentacja tego samego gatunku w mieście i poza nim nie tylko inaczej wygląda, ale zachowuje się inaczej oraz posiada inne zdolności. Czasami szczegóły są dla nas ledwie zauważalne, ale nie dla zwierząt.

Znana pewnie wszystkim sikorka bogatka ma czarny krawacik na żółtej kamizelce. W przypadku samców szerokość tego krawata świadczy o męskości i jest jednym z sygnałów, któremu ulegają oczarowane samiczki. Ornitolodzy zauważyli, że im szerszy krawat tym większe powodzenie, a ta zewnętrzna cecha ptasiego upierzenia wyróżnia samce dominujące, agresywne i lepiej broniące gniazda. Taki wizerunek macho sprawdza się na wsi i w lesie, ale nie w mieście. Tutaj mają powodzenie samce o wąskich krawatach. To one przekazują swój materiał genetyczny tak sprawnie, że niemodni krawaciarze ze wsi mają nikłe szanse na przetrwanie, w zasadzie giną.  Rzecz nie w modzie i nie w tym, że fircyki z wąskimi krawatami znalazły sobie niszę w mieście, bez wiejskich awanturników. Kilkaset sikorek poddanych obserwacji i to przez wiele lat dowodzi, że te cechy osobnicze, które zapewniają prokreację oraz potomstwo sikorek na wsi są nieskuteczne w mieście. Miasto bezwzględnie eliminuje szerokie krawaty i wioskowe zachowania. Jakieś uwarunkowania środowiskowe różne wsi i miastu wywołują selekcję samców, o której decydują samiczki, a co pośrednio wpływa na różnice populacyjne w obrębie jednego gatunku, zamieszkującego dwa różne habitaty. 

Te same sikorki, bogatka i modraszka, przez ponad sto lat podkradały śmietankę z butelkowanego mleka. To niezwyczajne wioskowym sikorkom zachowanie zauważono po raz pierwszy w Anglii, gdzie mleczarze dostarczali mleko pod domy mieszczuchów. Początkowo butelki z mlekiem były otwarte, a sprytne ptaszki zauważyły darmowy posiłek nadzwyczajnie bogaty w tłuszcz. Te które były nieostrożne i łapczywe, stanowiły dodatkowe źródło białka w mleku, niemile widziane w bielonej przez Anglików herbacie lub kawie. Wreszcie zaczęto butelki zamykać kapslami z woskowanej tektury. Sikorki jednak wiedziały co znajduje się w stawianej przed drzwiami butelce. Znalazły rozwiązanie dla nieoczekiwanej przeszkody. Tektura składała się z warstw ubitego papieru, a więc warstwa po warstwie była zrywana, aż można było ją przebić dziobem lub zdjąć kapsel z butelki. Po tekturze, w batalii o śmietankę, przyszedł czas na kapsle aluminiowe. O naiwna dwunożna istoto, toż taki kapsel było łatwo przebić ostrym dziobem lub po prostu zdjąć i odrzucić na bok. Część sikor wyspecjalizowała się w ściąganiu kapsli i ich porywaniu. Unoszone w powietrze były tylko te kapsle, które miały przyczepioną śmietankę. Potem, pod ulubionym drzewem złodziejaszka znajdowano sterty porzuconych kapsli, a za śmieci na trawniku obrywało się dzieciom. Jeszcze przed erą mleka kartonowego, gdy wprowadzano pierwsze mleko odtłuszczone i homogenizowane, oznaczano butelki kapslami o rożnym kolorze. Jak łatwo się domyślić sikorki i z tym dawały sobie radę. Po rozpoznaniu kapslowej nowinki ich łupem padały tylko butelki z mlekiem tłustym. 

Podczas obserwacji zachowania sikorek zauważono, przeprowadzając różne doświadczenia terenowe i laboratoryjne, że te miastowe są o wiele bardziej ciekawskie i odważne niż krewniacy ze wsi. Cechuje je mniejsza antropofobia i są neofilami. Ten ostatni termin, opozycyjny neofobii, wskazuje na chęć poznawania otoczenia i stosowania nowych rozwiązań, która jest niezwyczajna reprezentacji gatunku poza miastem. Oczywiście sikorki nie są jedynym przykładem miejskiej adaptacji i zmiany obyczajów. Pozwoliłem sobie wykorzystać sikorki, bo są sympatycznymi łobuziakami, ulubionymi przez biologów miejskich, no i większość z nas je zna. Przykład zaczerpnąłem z książki Menno Schilthuizena pt. Ewolucja w miejskiej dżungli. Autor, pracownik Muzeum Historii Naturalnej w Lejdzie i nauczyciel na tamtejszym uniwersytecie, zebrał kilkadziesiąt przykładów ze świata zwierząt i roślin, a nawet grzybów i drobnoustrojów, by zwrócić uwagę czytelnika na przyrodę miasta. A jest to niezwykle ciekawa przestrzeń badań, którą przez całe lata traktowano po macoszemu albo, jak wspomniałem wyżej, wyłącznie jednostronnie jako miejsce udręki przyrody. To jest obraz nieprawdziwy. Menno Schilthuizen zaprezentował w swojej  książce badania kilkuset naukowców, z różnych części świata, którzy nie ulegli dominującemu wizerunkowi miasta i przyrody. Wnoszą oni zaskakującą wiedzę: o tempie adaptacji, ewolucji i specjacji, o dryfie genetycznym i wsobnym kojarzeniu, o wyspach ciepła, o izolacji i barierach migracyjnych. 

Są wśród nich badania z Polski np. eksperymenty z introdukowania leśnych kosów w Białymstoku i Olsztynie oraz kosów miejskich w Lublinie. Obydwa się powiodły tyle, że nie dla samych ptaków. Kosy leśne, niedostosowane do warunków miejskich i wyrwane ze swego środowiska, nie znalazły szczęścia w mieście, natomiast kosy miejskie z powodzeniem zadomowiły się w stolicy województwa lubelskiego. Kosy są wdzięcznym obiektem badań. Schilthuizen uważa, że różnice między kosem leśnym i miastowym są tak duże, a potwierdzone badaniami, że można już myśleć o nowym gatunku: Turdus urbanicus. Wśród bogatej literatury i cytowań Ewolucji w miejskiej dżungli odnajdziemy też publikację naszego wykładowcy z Latającego Uniwersytetu Leszczynowego – prof. Piotra Tryjanowskiego. Ten, wraz z zespołem naukowców, badał neofilię i noeofobię wśród ptaków miasta i wsi. Te same gatunki wystawione na próbę nowości w swoim otoczeniu, wykazywały całkowicie odmienne zachowania poznawcze i adaptacyjne.                 

Biologia miasta nie jest dziedziną łatwą, ale nie przez przedmiot badań, lecz osiągane niepoprawne wyniki. Menno Schilthuizen opisał to, we wstępie do książki, tak: Przed laty wraz z kolegą z Uniwersytetu Amsterdamskiego Jefem Husimanem napisałem felieton do holenderskiego dziennika „De Volkskrant”, w którym argumentowaliśmy, że przyroda jest dynamiczna, nieustannie podlega zmianom i nie powinniśmy usiłować zachować ekosystemów Holandii dokładnie w takim samym stanie i składzie, w jakich widzimy je na malowanych pejzażach sprzed kilku stuleci. Apelowaliśmy o bardziej pragmatyczne podejście do ochrony przyrody, w którym jest też miejsce dla gatunków egzotycznych i przyrody miejskiej, a większą uwagę poświęca się harmonijnemu funkcjonowaniu ekosystemu aniżeli konkretnym występującym w nim gatunkom. Niektórym takie postawienie sprawy się nie spodobało. Otrzymaliśmy gniewne maile od kolegów, oskarżających nas, że podkładamy się prawicowym politykom, którzy skrzętnie wykorzystają najdrobniejszy pretekst, by kontynuować rzeź przyrody.  

 

 

Menno Schilthuizen: Ewolucja w miejskiej dżungli. Jak zwierzęta i rośliny dostosowują się do życia wśród nas. Wyd. Feeria Science.

Tutaj wywiad z prof. Tryjanowskim, w którym trochę o ekologii miasta, na portalu cenyrolnicze.pl   

 

 

 

---

tagi: ochrona przyrody  ptaki  miasto 

	Greenwatcher
	17 lutego 2020 15:32

78     3263    21 zaloguj sie by polubić